Dengbêjîya Feqîyê Teyran Û Du Wersiyonên Sitrana Sînemê

Gelî xwendevanên delal! Eger Ellah Te‘ala destûr bide emê di vê nivîsa xwe de bi kurtî behsa jiyana Feqîyê Teyran bikin û du wersîyonên sitrana wî ya bi navê Sînemê teqdîmî we bikin ku ev sitran di warê dengbêjîya wî de wek mînakek balkêş e.

            Her wekî ku tê zanîn Feqîyê Teyran di nav helbestvanên Kurd ê serdema kilasîk de kesekî herî berbiçav e ku helbestên wî di nav gelê Kurd de herî bêtir belav bûne. Ji ehlê medresê bigre hetta dengbêj û civatên gunda helbestên wî di her meclîsî de hatine xwendin. Hinek ji wan li ser zarê gel guherîne. Gelek menqibe û xatiratên Feqî ta nuha di meclîsan de tên xwendin. Ji ber vê yekê em dikarin bêjin ku xeyr ji Feqîyê Teyranê kilasîk me Feqîyeke folklorîk û dengbêj jî heye. Lê herdû jî heman kesin. Kurtejîna Feqîyê Teyran wihareng e:

            Feqîyê Teyran teqrîben di navbera salên 1561-1563yê miladî de li bajarê Miksê li gundê Werozûzê hatiye dinê. Navê bavê wî Şêx ‘Ebdullahê Miksî ye. Digel ku hinek kesan nîsbeta wî bi bal mîrektîyê ve kirine jî halê hazir di vî warî de agahîyên bi delîl li ber destê me nînin.

Li gorî hinek çavkanîyan Feqîyê Teyran ji ehlê Hekarî ye. Malbata wî ji wir hatine li Werezûzê bi cîh bûne. Ji xwe Werezûz di wê demê de bi Hekarî ve girêdayî bû. Kesên ku nîsbeta wî bi bal Hekarî ve kirine leqeba ku Feqî di helbestên xwe de wek “Mîm û Hê” bikar anîye wek delîl qebûl kirine û gotine ku di vir de mebest ji “Mîm û Hê” Muhemmedê Hekarî ye.

            Di çavkanîyan de hatiye beyankirin ku Feqîyê Teyran cara ewil li Miksê di medresa Mîr Hesenê Welîya de xwendiye. Paşê çûye Finika Botan û li wir xwendiye. Ji wir jî çûye Cizîrê xwendiye. Li Cizîrê wî û Melayê Cezerî hev nasikirine û bi hev re helbest xwendine.

            Feqîyê Teyran di helbestên xwe de mexlesa “Feqî, Feqîyê Teyran, Mîm û Hê, Meksî, Muksî, Miksî, Mihemmed” bikar anîye. Ji bil van mexlesan wî di helbesteke xwe de jî leqeba Hemzo bikar anîye. Ji bo ku bêtir ji Teyran hes kiriye û di helbestên xwe de bi teyran re şitexiliye di nav gel de herî bêtir wek Feqîyê Teyran hatiye naskirin û mexlesa wî ketiye pêş navê wî. Di vî warî de di folklora Kurdî de gelek menqibeyên Feqî hene. Rîwayeteke efsanewî ew e ku di wexta xwe de Teyrek hebûye, kî ku biba hevnasê wî teyrî digîha evîna heqîqî. Hem dibû welîyek kamil û ji zimanê hemî ruhberan fêm dikir, hem dibû hevalê teyran. Feqî jî rojekî rastî vî teyrî tê û heyata wî diguhere. Elametê welîtîyê lê peyda dibin, di heman demê de ji zimanê teyran fêm dike û bi wan re diştexile. Dîsa piştî dîtina vî teyrî Feqî fêrî zimanê tebîetê jî dibe, bi tebîetê re nexasim bi avê re diştexile û helbestan li ser dihûne.

            Em ji berhema Feqîyê Teyran a bi navê Şêxê Sen‘an fêr dibin ku ew di warê tesewufê de li ser şopa Ferîduddîn ‘Etarê Nîşabûrî meşîyaye. Wî di vê berhema xwe de diyar kiriye ku kes bê murşîdekî nagîje mexseda xwe welew pêncî car çûbe hecê, weyaxud şev û roj bi îbadet ve meşẋûl be.

            Feqîyê Teyran di berhemên xwe de zimaneke herikbar û sade bikar anîye. Ev jî bûye sebeb ku hem helbestên wî di nav gel de belav bibin, hem jî bên fêmkirin. Em dikarin wî wek dengbêj, çîrokbêj, dîrokzan û destnûs bidin wesifandin. Lewra wî di van babetan tev de berhem hûnandiye.

Di warê dengbêjîyê de Sitrana Sinemxanê bi bal Feqîyê Teyran ve tê nîsbetkirin ku ev sitran bi naveroka xwe dişibhe helbesta wî ya bi navê “Îro Werin, Lêzim Werin Cîran Û Xelqê Hêşetê”

Rîwayet ew e ku Feqîyê Teyran ev sitran û ev helbest li ser wefata evîna xwe hûnandiye. Dîsa di nav helbestên kilasîk de helbestek bi navê Beyta Sînemê weyaxud Çerxa Felekê heye ku naveroka wê zêdetir dişibhe sitrana Sînemê. Weyaxud sitrana Sînemê dişibhe Beyta Sînemê. Feqî di vê beyta Sinemê de wihareng wesfê Sînemê dide:

Sînem heyva nûrîn e, şewqê daye ummetê

Gerden şûşa hêşîn e, noxte noxte xal ketê

Her kî Sînem bibîne, bê şek diçit cennetê

Ji van beytan û sitrana Sînemê tê fêmkirin ku Feqî gelek evîndarê Sînemê bûye. Di warê evîna Feqî û Sînemê de di nav gel de rîwayeteke efsanewîya wihareng heye:

Tê gotin ku Feqîyê Teyran di xortanîya xwe de ji bo xwendinê tê bajarê Hîzanê. Dema ku Feqî diçe serê kanîya Hîzanê di nav avê de silueta destê keçekî dibîne. Şewq û şemala wî destî zêde bala Feqî dikşînin. Tîra eşqê li dilê wî dixe. Tîrojên evînê dilê wî diqerqilînin. Dema Feqî diçe mala Mîrê Hîzanê ê bi navê Cîhangîr Axa keçeke li wir avê bo Feqî tîne. Ecêbeke giran li wir çê dibe. Destê ku şewq û şemala wî li avê dabûn destê vê keçikê bi xwe bû. Edî Feqî ji hiş diçe. Evîna xwe diyar dike. Sînem jî dibe aşıqê Feqî. Lê mîr naxwaze keça xwe bide Feqî. Loma ji bo ku serê Feqî di oxira evînê de winda bike berê wî dide riya çûn nehatê. Mîr ji Feqî re dibê:

-Eger tu dixwazî bi keça min re bi zewicî lazim e tu biçî Misir û ji wir kiraseke mirwarî bo keça min bînî wek diyarî. Naxwe xeyr ji vê ne mimkûne ku tu bighê mexseda xwe. Ji ber vê yekê ye ku Feqî di beyta Sînemê de dibê:

Ez Hîzanê dihebînim zêde taxa Qenterê

Alim, Mela li medresê hezar mal dane defterê

Îsal sala xêrê bû miraz hatibû hasil bûnê

Felekê çerxek lê da mîr berê me da seferê

Mexseda mîr a bi emrê seferê di rê de mirina Feqî be jî Feqî naçar berê xwe dide xurbetê. Rêwîtîya Feqî çend roj û çend meh domîya ye em nizanin. Piştî çûna feqî derdê evînê dilê Sînemê dihelîne, roj bi roj Sînem dihele. Heta ku Feqî kirasê mirwarî peyda dike û vedigere bajarê Hîzanê, Sînem ji derdê evînê wefat dike. Dîtina feqî û Sînemê a li vê dinê li ser dîtina yekcarî dimîne.

 Dema ku Feqî tê Hîzanê ewil rastî xort û ciwanan tê. Feqî ji wan pirsa hal û ehwal û hewadîsên piştî çûna xwe dike. Xort jê re dibêjin ku Sînemê wefat kiriye û nuha hewarîyên wê tên û diçin. Li ser bihîstna vê hedîsê aqil ji serê Feqî dipeke, Feqî di nîvê şevê de raste rast diçe ser meqbera Sînemê, her du destên xwe li kêlikên meqberê radipêçe, ji êvarê heta ber destê sibê beyt û sitranan di nuhurîne. Li gorî rîwayeteke efsanewî ya di nav gel de gula bi navê Sînem bi ava hêstirên çavê Feqî vedikşê û şîn dibe. Lewma gel îdî navê gulê dike Gula Sînem.

Nalîn û zarîna Feqî bi meha didome. Rojek ji rojan di ber destê sibê de Feqî di xew re diçe. Di xewê de derwêşek wî agahdar dike ku hevgihîna evîndarên heqîqî li ser ‘emelê salih li axretê mimkûne. Li ser vê xewnê dilê Feqî vedipesire û Feqî Terka Hîzanê dike diçe Cizîra Botan dighê Melayê Cezerî. Hevaltîya Feqî û mela li wir bi sala didome.

Piştî wefata Sînemê gelek beyt û sitran li ser Sînemê ji Feqî li paş dimînîn. Hinek ji wan beytan li ser devê dengbêja diguherin hinek jî wek xwe dimînin. Lê em nuha nizanin kîjan guherîne, kîjan jî wek xwe mane.

Li vir em dixwazin du wersîyonên sitrana Sînemê ji zarê du dengbêjê serhedê teqdîmî we bikin. Yek ji wan Mihemedê Canşa, yê din jî dengbêjê navdar Reso ye. De kerem kin em bi hev re guh bidin dengbêjê xwe bila bo me evîna Feqîyê Teyran bi nuhurînin. 

 

1.      Wersîyona  Yekem[1]

 

Sîneee….m

Di riya Xwedê de

Gidî çuqas qewax hene

Temam hîkmetê di Xweda ne

 

Sînem rabe

Ez bi heyran tu sêr bike ca li van qewaxa

Heya êvarê kokê wan di erdê da

Serê wan bi şêrge ne

Ez îro çendik û çend roye

Çavê xwe digerînim

Di bajarê Miksê de

Bejna te nabînim

Tu gazin û loma ji min nekî

Her çi li jêr têne serê canik û camêra

Temam li jor nivîsî ne

Yazî w qedera Xweda ne Sîneeee….m

Gidî Sîneeee….m

 

Sinem îro

Ji bona te dihebînim

Ew bajarê Miksê

Mehella ku salê carek lê dibe bihar

Le di bextê we da me

Gidîno rabin sêr bikin

Ji êvar da ba lê dixe

Pelê binevşa werdigerîne

Davêje ser pelê dar

Ez digerim bejna Sînema xwe nabînim

Sînem gere tu gazinû loma ji min nekî

Min nizanîbû feleka min û te xayîne

Dîtina min û sînema min kire yek car

 

Di rêya Xwedê Sînem

Ji bona te dihebînim

Ew bajarê Miksê

Mehella ku min herfeke dîye

Herfa Hîm û Cîm li nave

Gele malî gundîno

Di bextê we da me

Gerdenlixa Sînema min

Bala xwe bidê bi zîv û zêr kil dane

Ji êvar de xwe berda ser sedrê

Girt perde û xunav e

Îro çendik û çend ro ye

Di bajarê Miksê da

Digerim nagerim

Sînema ha haaaaaa…. Xwe nabînim

 

Sîne…m

Te nego Feqî gune ye

Mala te mîrat be

Yeka te di bajarê Miksê de

Anîye serê min

Gune be mînanî masîyê di binê behra de

Salê carek ax bike

Ji bonî xatirê qurçek ave

 

Bê Sîneeee…m

Îro ji bona te dihebînim

Ew bajarê Miksê

Mehella ku salê carek bist û şeş e

Gelî malî gundîno

Sibe bû di derê hucra feqîyan re derbas bûm

Min dî ji gavê din de

Ji xwe re dinvîsî cotek kêlik û ferş e

Min nizanibû

Sînema min ewqas bedhal û pirr nexweş e

Ezê rabim herim ji bona Sînema delal

Li bajara Miksê da

Xwe bavêjim ber bextê mişkan û maran

Bibêm ez di bextê we da me

Di qebra reş û tarî da

Ji boy xatirê min

Xirab nekin bejna Sînema delal

Çavê belek

Heywax li miii…n biryê reş e

 

Sînem hey mal mîrat

Îro sal ku heye donzde meh e

Ji wan donzde meha

Di hebînim herdû royên ‘Erefatê

Min dî ciwabek ne bi xêrê dane min

Go lo malmîrat rabe Sînema te

Di bajarê Miksê nexweş e

Ketiye sekeratê

Ez hatim ji bona Sînema xwe ya delal

Min bala xwe da bejnê

Ezê korayê bi herdû çava da hatî

Min dî çavê reş u belek ketî ber wefatê

 

Sîneee….m

Wele tu şêxê min î

Ez mirîdê te me

Tu seydayê minî ez suxteyê te me

Di meha Remezanê de

Bizanibe ez fitra ber serê te me

Îro çendik û çend roye

Di bajarê Miksê de Sînema xwe nabînim

Gazin û loma ji min nekin

Ez rebenê Xwedê bi şevê li dû Sînema xwe ya delal

Daîm şîwar û situxwar im

Heywax li min

Ez şerpeze me

 

2.Wersîyona Duyem[2]

 

Sînee…m

He hûyî hûyî hûyî…

Heyran sibe ye

Ez narim bajarê Hîzana bira bişewite

Ji dilê min û te ra

Bajarekî çiqasî xweşe

 

Reben eziii… m

A hay hûyî hûyî hûyî…

Sibe ye min dî

Digotin du gul sor bûne

Di baxçê mala bavê Sînemxana min da

Xwedê Rebîyo

Gelo li ser rengê vê menekşê

 

Reben eziii… m

Belkî Xaliqê ‘alemê

Li dewrana dinyayê

Xera bike xizaniyê

Tunebûna dinyalikê

Berê min kete welatê xerîbê xerîbistana

Ez evdalê Xwedê

Heta ku jêlî vegeryam dihatim

Heval û hogirê min

Hatin pêşiya min

Ji min ra di gotin

Lo lo te xêr ji bazara xwe nedîto

Weyla bêje gelo te bê qedero

Hewar Xewdê

Heyla îro di kavilyê gunda da çende

Dîsa Sînemxana te nexweş e

 

Ez evdalêêê… Xwedê

Ji wê derê vegeriyam

Rabûm çûme derê hucra melan feqîya

Min go ez ketime ber bextê we û Xwedê

Hûnê niviştekî bikin

Ji Sînemxana min ra

Ji cuzya ‘Emayê

Ji sûretê Îlafê Qureyşê

 

Reben ezim

Temmamê melan û feqîyan

Quran û kitêbê Xwe girtin

Dane ber xwe

Tê da dixwendin

Gelo erş bi erş e

Ez evdalê Xwedê

Di xemê da bûm

Min bala xwe dayê

Xeberçîya ji min ra

Xeber anîn

Digotin heyla bibêje malmîrato

Te xêr ji bazara xwe nedîto

Sînemxana te wefat kir

 

Reben eziiii… m

Ji min ra digotin Sînemxana te wefat kir

Min go kullû nefsû zaîqatul mewt

Mirin emrê Xwedê ye

Sînemxana min

Dane ser tenşoyê dişûştin

Kirne nava kefen

Dane ber şimêla

Hewara xwedê

Dane ser daran û darpişta

Birin çûn dahiştin qebreke reş û sara jê di tarî

Telqîna mele xelas bû

Temmamê musulmana

Ji ser meqbera Sînemxana min ku vegerîyan

Ezê li ser mezelê Sînemxana xwe sekinîm

Reben ezim min bala xwe dayê

Min dî du milyaketê rehmê

Jorda dihatin xwarê

Le min go ez ketime ber bextê we û Xwedê

Hûnê temînkî bikin li mişkan û mara

Bira xirav nekin

Qedd û qametê bilindê jê di temam

Vê sibengê cot eqrebê jê di reşe[3]

Rabe Sînem

 

Hela rabeeee…

Sînem heyran rabe

Îro ez di bextê te me

Hewara Xwedê ca bêje

Gelo tû dîwanî

Ez çubuxçê li ber te me

Tu baxî ez bilbilê li nava te me

Hewara Xwedê ca bêje

Tu seydayê minî ez Feqîyê te me

Axir sonîyê da gelo ca bêje

Îro dîsa tacê li ser serê Sînemxana xwe me

Rabe hewû ca ra be

Ha hî ha ha …